Nyu York shahrida (AQSH) yahudiylik dini
 Yahudiylikning asosiy ramzi tushurillgan Isroil davlatining bayrog`i | |
| Umumiy aholisi | |
|---|---|
| 15 mln atrofida | |
| Asoschisi | |
| Payg`ambar Ibrohim alayhissalom | |
| Tillari | |
| ingliz tili, Hebrew, Yiddish, rus tili, venger tili, roman tillari, fransuz tili, fors tili, arab tili, ispan tili, Afrika tillari, polyak, nemis tili, mandarin | |
| Vebsayti | |
| http://www.globalreligiousfutures.org/ |
Yahudiylar Nyu-York shtatida 17-asrdan beri yashab keladilar. 1654-yil avgustda birinchi yahudiy koʻchmanchi Yakob Barsimson Yangi Amsterdamga kelgan. Gollandiya mustamlakasi port shahri Yangi Niderlandiya hududi uchun hukumat qarorgohi boʻlib, 1664-yilda Nyu-York shahriga aylandi.
Yahudiy koʻchmanchilarning birinchi muhim guruhi 1654-yil sentabr oyida Braziliyaning Resifi shahridan Nyu-Amsterdamga qochqin sifatida kelgan. Portugaliya hozirgina Gollandiya Respublikasidan Braziliyani zabt etdi va u yerdagi ispan va portugal yahudiylari darhol qochib ketishdi. Yangi Amsterdamdagi 23 nafar yahudiy muhojirlar guruhini bosh direktor Piter Stuyvesant kutib oldi, u dastlab ularni qabul qilishni istamagan.
Nyu-York shahridagi yahudiylar soni 1880-yildagi 80 mingdan 1920-yilda 1,6 millionga yetdi. 1910-yilga kelib, 1 milliondan ortiq yahudiylar Nyu-York aholisining 25 foizini tashkil etdi[1] va uni dunyodagi eng yirik yahudiy shahriga aylantirdi. 2016-yil holatiga koʻra, Nyu-York shahrining taxminan 1,1 million aholisi yoki uning aholisining taxminan 12 foizi yahudiy edi. Bugungi kunda Nyu-York shtatida taxminan 1,75 million yahudiy yashaydi, bu uning umumiy aholisining taxminan 9 foizini tashkil qiladi.[2]
Ilk yahudiy immigratsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jeykob Barsimson
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jeykob Barsimson 1654-yil 22-avgustda Nyu-Amsterdamga[3] Gollandiyaning West India kompaniyasining Peartree (de Pereboom) kemasida kelgan birinchi yahudiy muhojir edi.[3] U tegishli ruxsatlarni oldi va kelganida oʻsha paytdagi gubernator Piter Stuyvesant yoki uning kengashi tomonidan hech qanday qarshilikka duch kelmadi.[3] U Asser Levi bilan birga 23 yahudiy muhojirining birinchi toʻlqiniga Yangi Amsterdamda qolishga ruxsat berish uchun kurashdi.
Birinchi toʻlqin
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yakob Barsimsondan keyin Nyu-Yorkka kelgan yahudiylarning birinchi muhim guruhi 1654-yil sentabr oyida ispan va portugal inkvizitsiyalaridan qochgan 23 yahudiy muhojirdan iborat guruh edi. 1492-yilda yahudiylarning Ispaniyadan ommaviy surgun qilinishi va Portugaliyada 100 000 ga yaqin yahudiylarning majburan diniy qabul qilinishidan soʻng, koʻpchilik Yevropaning turli mintaqalariga va Yangi Dunyoga qochib ketishdi.[4] Gollandiya Braziliyasi koʻpchilik uchun boshpana boʻldi va Resifedagi koloniya gullab-yashnagan yahudiy jamiyatiga aylandi.
1650-yillarda Portugaliya Gollandiyadan Braziliya ustidan nazoratni qaytarib oldi va tez orada inkvizitsiya boshlandi. Portugaliyaliklar Pernambukoni bosib olgandan soʻng, Resife shahridagi koʻplab yahudiylar Yangi Amsterdamga qaytish uchun qochib ketishdi.[4] Bitta „Sent-Charlz“ kemasi Gollandiyaga ketayotganida qaroqchilar bilan toʻqnash kelganidan keyin yoʻnalishini burishga majbur boʻldi. Ispaniyaning bir nechta portlariga qoʻnishga urinib koʻrganlaridan soʻng, ular yangi Amsterdamga pasportsiz yetib kelishdi.[4]
Bu muhojirlar ularni Yangi Amsterdamga olib kelish uchun Sent-Karlz kapitani bilan shartnoma imzolashga majbur boʻldi.[4] Yetib kelgach, ular tranzit haqini toʻlash uchun yetarli mablagʻlari yoʻq edi. Ularning qolgan mulklari gubernator Piter Stuyvesant tomonidan kimoshdi savdosiga qoʻyilgan. Immigrantlarning toʻlovlarni toʻlash uchun hali yetarli mablagʻlari boʻlmagani uchun ikki kishi qamoqqa ham olingan.[4]
Ular yetib kelgach, gubernator Stuyvesant ularning yashashiga eʼtiroz bildirdi, chunki ularda zarur pasportlar yoki yashash uchun mablagʻlari yoʻq edi.[4] Oʻsha paytda Nyu-Yorkda yashagan yahudiylarning vakillari Gollandiyaning Gʻarbiy Hindiston kompaniyasiga norozilik bildirishdi va muhojirlarning yangi koloniyaga joylashishiga ruxsat berishni targʻib qilishdi. Ularning taʼkidlashicha, yerlar koʻp va koʻproq sodiq shaxslarni qoʻshish Gollandiyaning Gʻarbiy Hindiston kompaniyasining oʻz koloniyalarini kengaytirish maqsadini osonlashtirishga yordam beradi.[5] Gollandiyaning Gʻarbiy Hindiston kompaniyasidagi yahudiy aksiyadorlar kompaniyani gubernatorga kelganlarni qabul qilish uchun koʻndirishdi, ammo ikkinchi gubernator hali ham oʻzining yahudiy fuqarolariga koʻplab cheklovlar va soliqlar qoʻygan. Oxir-oqibat, bu yahudiylarning koʻpchiligi ketishdi.[6] Gubernatorning bu toʻsiqlari Kompaniya tomonidan 1655-yil 15-fevralda chiqarilgan buyruq bilan bekor qilindi va yahudiylarga Yangi Amsterdam koloniyasida sayohat qilish, savdo qilish va yashashga ruxsat berildi.[4]
Asser Levy
[tahrir | manbasini tahrirlash]Asser Levi birinchi yigirma uchta yahudiy muhojirning eng kambagʻallari edi. U 23 muhojirga Yangi Amsterdamda yashash huquqini qoʻlga kiritgan petitsiyalarni topshirishga yordam berdi.[7] Mustamlakadagi yahudiylarning himoyachisi sifatida Yangi Amsterdamdagi sud bayonnomasida Asser Levining birinchi eslatishi 1654-yil 15-sentabrda yahudiy muhojirlariga nisbatan adolatsiz munosabatga qarshi daʼvogar sifatida qayd etilgan.[7] Misol uchun, Levi yahudiylarni armiyaga kirishdan ozod qilish va uning oʻrniga qoʻshimcha soliq toʻlashga majbur qilish siyosatiga norozilik bildirdi.[7]
19-20-asrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Amerika yahudiylari tarixining ikkinchi davrida nemis yahudiylari hukmronlik qildi. Yahudiy xalqi tinchlik va yangi hayotni qidirishdi, ayniqsa, 19-asrda Nyu-York buni amalga oshirishi kerak edi. Koʻplab koʻchmanchilar sanʼat, biznes va adabiyotda martaba egallashni boshladilar. 1830—1880-yillar oraligʻida kamsitishdan qochib va shon-shuhrat va boylik izlab Nyu-Yorkka kelgan oʻrta sinf nemis yahudiylarining soni ortib bordi. Shahar oʻsishda davom etar ekan, yahudiy aholisi ham oʻsib bordi. 1848-yilda Nyu-Yorkdagi nemis yahudiylari birinchi yirik dunyoviy tashkilot boʻlgan B’nai B’ritni tuzdilar.
Fuqarolar urushi boshlanganda 7000 ga yaqin yahudiy Ittifoq uchun va 1500 ga yaqin Konfederatsiya uchun kurashdi.[8] Fuqarolar urushidan keyin Nyu-York yahudiylari islohot harakati munosabati bilan diniy jihatdan koʻproq boʻlingan edi.[9]
Katta toʻlqin
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
1880-yildan 1924-yilgacha Rossiya imperiyasi, Ruminiya va Avstriya-Vengriyadan 2,5 million Ashkenazi yahudiylari Qoʻshma Shtatlarga kelishdi va deyarli 75 foizi Quyi Sharqiy tomonda istiqomat qilishdi.[10] Nyu-Yorkdagi yahudiylar soni 1880-yilda 80 000 dan 1920-yilda 1,5 millionga yetdi.[11] Madaniyatlarning bu yangi aralashmasi, sotsializm, sionizm va diniy pravoslavlikni oʻz ichiga olgan turli xil mafkuralar aralashmasi, oʻrta sinf, madaniyatli, siyosiy jihatdan konservativ jamiyatni ishchilar sinfiga, yahudiy tilida soʻzlashuvchi guruhga aylantirdi. 1900-yillarda yahudiylar soni bir milliondan oshib ketdi va Ikkinchi Jahon urushi oxirigacha davom etgan kamsitish siyosati tufayli ijara mulk olishlari cheklanmagan yahudiy mahallalariga toʻplanishdi.[12] 1870-yillar va 1900-yillarning boshlari orasida yahudiylarning katta oqimi shaharga yetib kelganligi sababli, yahudiylar Quyi Sharqiy tomonni oʻzlarining tumanlariga aylantira boshladilar.[8]
Markaziy va Sharqiy Yevropa yahudiylari 1800-yillardan 1900-yillarning boshlarigacha iqtisodiy qiyinchiliklar, taʼqiblar va ijtimoiy va siyosiy oʻzgarishlarga duch keldilar, bu esa ularning Qoʻshma Shtatlarga qochib ketishiga sabab boʻldi.[13] Rossiyada 1881—1921-yillarda pogromlar toʻlqinlari boʻlgan.[8]
1940-yilda Nyu-York shtatidagi 2 206 328 (1937-y.) yahudiylarning 90 foizi shaharda istiqomat qilgan. Biroq, keyingi yigirma yil davomida shahar atrofiga yangi oqimlar keldi.[14]
Oʻzaro ijtimoiy aralashuv
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yahudiy madaniyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yahudiy xalqi ham oʻzlarining anʼanalarini davom ettirish va Nyu-York shahriga baʼzi madaniy jihatlarni kiritish yoʻllarini topdilar.
Begal 20-asrning boshlarida Qoʻshma Shtatlarga olib kelingan va shu qadar mashhur boʻldiki, hozir u butun dunyo boʻylab eksport qilinadi. Bu mahsulot retsepti Nyu-Yorkda joylashgan 300 ta begal hunarmandlari uyushmasi boʻlgan Bagel Bakers Local 338 tomonidan qattiq himoyalangan.
Yahudiylik
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shahardagi birinchi yahudiy jamoati Shearith Israel 1654-yilda tashkil etilgan.[15] 1845-yilda asos solingan, Manxettenning Yuqori Sharq tomonidagi 5-avenyudagi Temple Emanu-El Nyu-York shahridagi eng qadimgi islohotchi yahudiy jamoati boʻlib, u mamlakatdagi eng katta va eng nufuzli islohotchilar jamoatiga aylangan. Anshe Orensanz markazi, dastlab Anshe Chesed ibodatxonasi boʻlgan, Quyi Sharqiy tomonda joylashgan va qurilish vaqtida Qoʻshma Shtatlardagi eng katta ibodatxona boʻlgan. Bino 1849-yildan beri mavjud boʻlib, u saqlanib qolgan eng qadimgi ibodatxonaga aylandi.
Borough Park aholisi asosan pravoslav va hasidik yahudiylardir. Bruklinning janubi-gʻarbiy qismidagi hududda yahudiylar birinchi marta 1900-yillarning boshlarida paydo boʻlgan. Hasidik immigratsiya Ikkinchi jahon urushidan keyin, natsistlarning qirgʻin lagerlari va Sharqiy Yevropa gettolaridan omon qolganlarning kelishi bilan boshlandi.[16]
Fan
[tahrir | manbasini tahrirlash]Koʻpgina yahudiylar ilm-fanni oʻrganishdi va Nyu-York shahriga borishdi, masalan, 1940-yilda Qoʻshma Shtatlarga koʻchib oʻtgan Otto Loui, u yerda Nyu-York universiteti tibbiyot kolleji fakultetiga farmakologiya boʻyicha tadqiqot professori sifatida qoʻshildi.[17] U 1936-yilda fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan va uni Genri Deyl bilan baham koʻrgan.
Adabiyot va teatr
[tahrir | manbasini tahrirlash]1800-yillarning oxiri — 1900-yillarning boshlarida yahudiy eʼtiqodidagi odamlar oʻzlarining teatr sanʼatini Nyu-York shahri boʻylab yoyishni boshladilar. Yiddish teatri 1903-yilda Yahudiy tilida tashkil etilgan boʻlib, u Markaziy va Sharqiy Yevropadagi yahudiylar tomonidan Xolokostdan oldin foydalanilgan. Yiddish teatri asosan yahudiy xalqi va Nyu-Yorkdagi koʻchmanchilardan iborat boʻlib, yahudiy dramasi, xalq ertaklari va butun shahar boʻylab teatr madaniyatini kengaytirardi.
20-21-asrlarda koʻplab yahudiy aktyorlari va dramaturglari teatr olamiga taʼsir oʻtkazdilar. Koʻzga koʻringan misollar orasida Toni Kertis, Stiven Sondxaym, Skarlett Yoxansson va Barbra Streisand bor.[8]
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Nyu-Yorkdagi yahudiylar
- Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi yahudiylarning tarixi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Ritterband. „Counting the Jews of New York, 1900-1991“. Qaraldi: 18-noyabr 2021-yil.
- ↑ „7 things to know about the Jews of New York for Tuesday's primary“ (2016-yil 18-aprel).
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Oppenheim, Samuel (1925). „More about Jacob Barsimson, The First Jewish Settler in New York“. Publications of the American Jewish Historical Society. № 29. 39–52-bet. JSTOR 43059441.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Gatherings In Diaspora: Religious Communities and the New Immigration Warner: . Temple University Press, 1998. ISBN 9781566396134.
- ↑ „Jewish New York: The Early Years“ (en-US). My Jewish Learning. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr.
- ↑ Peck. „Jewish New York: The Early Years“. My Jewish Learning. 2014-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-iyun.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Hühner, Leon (1900). „Asser Levy. A Noted Jewish Burgher of New Amsterdam“. Publications of the American Jewish Historical Society. № 8. 9–23-bet. JSTOR 43057561.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Barnes, Ian. The Historical Atlas of the American Revolution, 2014-01-09. DOI:10.4324/9780203949856. ISBN 9780203949856.
- ↑ Moore. „In New York's History, A Cautionary Tale Of Judaism's Future“. advance.lexis.com. Qaraldi: 2018-yil 25-oktyabr.
- ↑ „Mapping the Evolution of the Lower East Side Through a Jewish Lens, 1880-2014“.
- ↑ „Tracing the History of Jewish Immigrants and Their Impact on New York City“. Fordham Newsroom (2017-yil 12-dekabr). Qaraldi: 2018-yil 3-dekabr.
- ↑ Raphael, Marc Lee. The Columbia History of Jews and Judaism in America Raphael: . New York Chichester, West Sussex: Columbia University Press, 2008-01-31. DOI:10.7312/raph13222. ISBN 9780231507066.
- ↑ Irving. „A Century of Immigration, 1820-1924 - From Haven to Home: 350 Years of Jewish Life in America | Exhibitions (Library of Congress)“. www.loc.gov (2004-yil 9-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 25-oktyabr.
- ↑ „New York State Jewish History“.
- ↑ Marcus, Jacob R. „Early American Jewry: The Jews of New York, New England, and Canada, 1649-1794.“ Philadelphia: Jewish Publication Society, 1951. Vol. I, pp. 3, 20-23
- ↑ „Hasidim Live in an Aura of Fear in Borough Park Area“. The New York Times (24-aprel 1973-yil). Qaraldi: 18-yanvar 2019-yil.
- ↑ „Home - Credo Reference“.
Qoʻshimcha oʻqish uchun
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Hasia R. Diner, Lower East Side Memories: A yahudiy place in America (2000)
- Susan L. Braunstein va Jenna Weissman Joselit, muharrirlar. Nyu-Yorkda qulay boʻlish: Amerika yahudiylari uyi, 1880-1950 (1990)
- Debora Dash Mur, Jeffri S. Gurock, Enni Polland, Govard B. Rok va Daniel Soyer, muharrirlar. Yahudiy Nyu-York: shahar va odamlarning ajoyib hikoyasi (2017)
- 978-0985788322
- Enni Polland va Daniel Soyer, muharrirlar. Rivojlanayotgan Metropolis: Nyu-York yahudiylari immigratsiya davrida, 1840-1920 (2012)
- Daniel Soyer, Nyu-Yorkdagi yahudiy immigrantlar uyushmalari va Amerika identifikatori, 1880-1939: Amerika madaniyatida yahudiy Landmanshaftn (2001)
- Jeffri S. Gurock, Garlem yahudiy boʻlganida, 1870-1930 (1979)